Саха норуотун уһулуччулаах быһыйа

         “Уһулуччулаах” диэн чаҕылхай аат олус сөпкө иҥмит киһитинэн саха омук биллиилээх марафонеһа, саха марафонун легендата Андрей Иванович Устинов буолар. Бу үрдүк ааты Андрей Устиновка норуот, спорду сэҥээрээччилэр, Андрей Иванович аатыран сүүрэр кэмигэр үлэлээн ааспыт Саха сирин спорду тэрийээччилэрэ ааттаабыт ааттара уонна үрдүк сыанабыллара буолар.

         Андрей Устинов Саха Сирин уһун дистанцияларга 15 төгүллээх чемпиона уонна элбэх төгүллээх рекордсмена буолар. Бу ситиһиилэр Андрей Устиновка тута кэлбэтэхтэрэ  чуолкай. Кини Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр 10-14 саастаах уол этэ, онон сэрии сылларын кыһарҕаннаах олоҕун барытын эт хаанынан билбит киһи. Ыарахан кэмҥэ улааппыт буолан кытаанах характердаах, туруоруммут сыалын-соругун хайаан да  ситиһэн тэйэр характердаах буола улааппыта.

         Марафонскай сүүрүү диэн мээнэ киһи ылсыбат спорда, чахчы тулуурдаах, дьаныардаах, дьон хорсуннара, эстибэт эркиннээхтэрэ, дьонтон уһулуччу дьон дьарыктара буолар. Андрей Устинов сүүрбүт, куоталаспыт күрэхтэһиилэригэр биирдэ да дистанцияттан туораабатах марафонеһынан биллэр.

         Андрей Устинов сахалартан бастакынан 1965 с. сэтинньи ыйга РСФСР чемпионатыгар Грознай куоракка улахан марафоҥҥа (42 км 195 м) 2 чаас 34 мин. 31 сөк. сүүрэн ССРС спордун маастарыгар кандидат нуорматын толорбута, бу оччотооҕу кэмҥэ уһулуччу көрдөрүү буолар. Андрей Устинов рекорда 15 сыл устата, ол эбэтэр 1980 с. дылы киминэн да куоһарыллыбакка турбута. Ити бэйэтэ туһунан рекорд диэн эбэн этиэххэ сөп. Андрей Устинов оччотооҕу кэм Саха сирин бастыҥ сүүрүктэрин Кирилл Никифоровы, Исидор Игнатьевы, Савва Иванову, Василий Охлопковы, Роберт Егоровы уо.д.а. кытта Сахаларын сирин аатырдыбыттара уонна эдэр ыччаттарга ыҥырар сулус буолбуттара саарбаҕа суох. Андрей Устинов дойдутуттан сэрии кэнниттэн Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар баран олохсуйбут уонна спордунан утумнаахтык дьарыгырбыт. Маҥнай кыра ыйааһыннаах сытыы-сымса, кыанар киһини кыра ыйааһыҥҥа гиирэ, штанга көрүҥэр эрчийбиттэр, манна да улуус бастыҥа эбит. Бу кэмҥэ кини үөрэнэн арыы собуотун маастара буолбут. Эдэр киһини салалта «Өргөннөөх» диэн сиргэ Чурапчы быыһыгар үлэҕэ аныыллар. Манна Андрей Устинов үксүн сатыы сылдьар, сүүрүүнэн кэлэр-барар, ону билэн атаҕар кыанар эбит диэн аан маҥнай “Байкалов” совхозтан оройуон Спартакиадатыгар кытыннараллар, онно 1500 м — 1 м, 5000 м — 3 м ылар. Дьэ итинтэн саҕаланар Андрей Устинов кынаттаах сүүрүүлэрэ. Өр бириэмэ барбатаҕа, кини Саха сирин чиэһин көмүскүү соҕуруу сүүрэ барар буолар, онно олус түргэн бириэмэлэри көрдөрөр, сотору I разряд нуорматын толорор.  1964 с. бэс ыйын 14 күнүгэр Орехово-Зуево куоракка бастакы Саха сирин рекордун 30 км олохтуур – 1 ч. 44 м. 26 сөк. кэлэн республика үрдүкү рекордун, киһи сөҕүөн курдук  49 мүн. тупсарар. Бу рекордун 1968 с. 1 ч. 42 м.38 сөк. сүүрэн 1 м. 20 сөк. тупсарар.

         Андрей Иванович Устинов Саха сирин чиэһин аҕыс сыл көмүскээбит уонна алта сыл Саха сирин сүүрүктэрин иннигэр сылдьыбыт. Маны таһынан үс сыл Россия «Урожайын» чиэһин көмүскээн «Труд» хаһыат бирииһигэр бүтүн Союз суолталаах куоталаһыыга ситиһиилээхтик кыттыбыта, РСФСР Спартакиадатыгар 1967 с.Ленинград куоракка табыллан сүүрбүтэ уонна 10 бастыҥ сүүрүк иһигэр киирбитэ. А. Устинов Саха сиригэр улахан марафоҥҥа уонна 30 км  сахалартан биир бастакыннан саҕалаабыт уонна бастыҥынан сылдьыбыт быһый этэ. Ол курдук Саха сирин норуоттарын IV Спартакиадатыгар бастааһына спортсмен ураты бэрээдэктээҕин, күүскэ эрчиллэрин, сыал-сорук туруорунарын туоһута буолар.

         Андрей Устинов 1970 с. VII Спартакиадаҕа  30 км дистанция 1 м. ылбыта, кини бу дьыл 39 сааһыгар сылдьара. Ол эрэн сүүрэр кыаҕа-күүһэ, эрчимэ, өссө да кыахтааҕа, дьону салыннарара. Бу Спартакиада кэннэ сотору оһолго түбэһэр уонна өлөр өлүүнү кытта охсуһар. Спордунан утумнаахтык дьарыктанан, сүрэҕэ олус үчүгэй туруктааҕынан тыыннаах хаалар уонна сотору эмиэ сүүрэр суолга тахсар. Ол курдук кини 1973 с. Манчаары бирииһигэр ветераннар ортолоругар III м, Федор  Попов бирииһигэр II м ылар. 1975 сылтан Үөһээ-Бүлүүгэ уонна түөрт Бүлүү улуустарын куоталаһыытыгар өрүү инники сылдьар. Бүтэһигин республика таһымнаах куоталаһыыга 1992 с. Мэҥэ-Хаҥалас Суолатыгар кыһыҥҥы кросска10 км I м ылар. Бүтэһигин 2000 с. оройуон ыһыаҕар 100 м I м ылар.

         Андрей Устинов сүүрүүгэ ситиспит ситиһиитэ бу кыра ахтыыга кыайан киирбэт. Саамай бөдөҥнөрүн эрэ киллэрдибит. Андрей Иванович уһулуччута диэн кини саха норуотун быһый атахтаах уолаттарын, кыргыттарын уһун дистанцияҕа  сүүрэргэ, үрдүк ситиһиилэри ситиһэргэ ыҥырбыта, уһуйбута буолбута. Төһө да өр кэмҥэ Өндөрөй ситиһиитин куоһарбатахтарын иһин, кини олохтообут рекордун элбэх сүүрүк куоһарарга сыал-сорук оҥостон эрчиллиилэрэ, ССРС, РСФСР маастара буоларга ыҥырар, угуйар кирбии буолан турбута. Саха сүүрүктэриттэн классическай марафоҥҥа Андрей Устинов тэлбит суолунан Гаврил Нохтунскай, Артур Феофанов, Николай Бускаров, Роман Колесов, кэрэ аҥардарга Татьяна Жиркова, Сардана Трофимова ССРС, Россия спордун маастардара буолбуттара. Бастыҥнара С. Трофимова Россия спордун норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастара, Россия 2015 с. чемпионката. Онон Андрей Иванович Устинов дьаныардаах, өр сыллаах үлэтэ таах хаалбатах, кинини утумнааччылар баалларыттан киһи үөрэр, сүргэтэ көтөҕүллэр. Өссө да уһун тыыннаах, эстибэт сындааһыннаах саха сүүрүктэрэ тахсыахтарыгар эрэли үөскэтэр.

         Андрей Устинов 1931 с. Дүҥүрдээх диэн сиргэ төрөөн-үөскээн олох олорбут киһи. Сэттэ кылаас үөрэхтээх, арыы собуотун маастара идэлээх, спорду үйэтин тухары олоҕун аргыһа оҥостубут киһи. Кини 1968 с. 37 саастааҕар Дүллүкү нэһилиэгин олохтооҕо Раиса Ивановна Ильинаны кытта ыал буолан түөрт оҕону төрөтөн, иитэн, улаатыннаран киһи гыммыттара. Кыра уол Григорий бултуу сылдьан 2007 с. ууга былдьаммыта, атын оҕолор этэҥҥэлэр, бары үлэлээх-хамнастаах, үөрэхтээх ыал  дьон. Сүүрүүнү таптааччылар, Өндөрөй табаарыстара, сүүрүү специалистара Устинов бу кэмҥэ төрөөн-үөскээн сүүрүүгэ дьарыктаммыта буолар өссө улахан ситиһиилэри көрдөрүө этэ дииллэр. Андрей Устинов өр кэмнээх спорду, үлэни кытта алтыһыыта маннык түмүктэрдээх:

— Саха сирин 15 төгүллээх чемпиона

—    Саха сирин элбэх төгүллээх рекордсмена

—    Саха сиригэр икки улахан сүүрүү тэрийээччитэ

—    Сахалартан бастакынан ССРС спордун маастарыгар кандидат

—    Саха АССР спордун маастара

—    РСФСР спордун ветерана

—    Саха АССР физическай культураҕа уонна спортка туйгуна

—    ХX үйэ спортка лауреата

—    Дүллүкү нэһилиэгин бочуоттаах гражданина

—    Үөһээ-Бүлүү улууһун бочуоттаах гражданина

—    Дүллүкү нэһилиэгин 4 ыҥырыкка депутата